Lịch sử Chùa Bối Khê

Theo nhiều nhà nghiên cứu (Trần Lâm Biền, Chu Quang Trứ, Hà Văn Tấn) phân tích, so sánh phong cách nghệ thuật trang trí, kiến trúc ở nhiều chùa thì Bối Khê được cho là xây dựng vào khoảng năm 1338, thời Trần. Niên đại này được công nhận rộng rãi trong giới nghiên cứu.[10][13] Tuy nhiên có giả thiết chùa được khởi dựng từ thời Lý, căn cứ trên khối đá chạm phong cách thời Lý được phát hiện năm 1999 và các văn bia niên hiệu Thái Hòa (1454), Hồng Thuận (1515) đặt tại chùa, văn bia niên hiệu Gia Long (1805) hiện ở Quán Thánh (xã Tiên Phương, Chương Mỹ). Các văn bia này có nhiều đoạn ghi khá rõ khả năng chùa được lập từ thời Lý và mang tên Đại Bi.[10]

Ngôi chùa thời Lý có lẽ đã bị hủy hoại và được trùng tu lớn vào thời Trần. Nhiều kiến trúc và mảng chạm khắc (rồng ở bẩy, chim Garuda ở góc đao) cho thấy niên đại đầu thời Trần. Một điểm đặc biệt trong việc xác định niên đại ở chùa Bối Khê là các nhà nghiên cứu đã tiến hành xét nghiệm đồng vị C14, cho biết niên đại tuyệt đối của một cấu kiện kiến trúc (đấu thuyền kê thượng lương) là 640 ± 50 năm cách ngày nay.[14][15] Như vậy có thể khẳng định chùa có niên đại ít nhất là từ thời Trần (thế kỉ XIV). Ngoài ra, các văn bia, chi tiết kiến trúc, chạm khắc trang trí và đồ thờ tự trong chùa (một số mang minh văn ghi niên đại tuyệt đối) cho thấy việc trùng tu tôn tạo được diễn ra liên tục xuyên suốt các thời kỳ Lê Sơ, Mạc, Lê Trung Hưng và thời Nguyễn. Việc trùng tu, mở rộng chùa có thể được thống kê lại dựa trên văn bia và cổ vật như sau[4][16]:

Năm	Triều đại	Niên hiệu	Tên di vật	Thông tin về chùa
1382	Trần	Xương Phù thứ 6	Bệ thờ đá ở Thượng điện	Tạc bệ thờ đá hoa sen mới
1453	Lê Sơ	Thái Hòa thứ 11	Bia Bối Động thánh tích bi ký	Nói đến việc sửa chùa
1515	Lê Sơ	Hồng Thuận thứ 7	Bia Đại Bi tự	Lập am cạnh chùa Trùng tu lầu gác nhỏ, tạo núi Bổ Đà Xây mới nhiều kiến trúc quy mô hoành tráng
1529	Mạc	Minh Đức thứ 3	Bia Đại Bi tự	Sửa tượng Phật, hai pho Hộ pháp
1575	Mạc	Sùng Khang thứ 10	Bia Đại Bi tự Hai bộ vì, hai đầu xà nách Năm bình gốm men (đã mất)	Chùa hư hỏng được tu sửa, sửa tượng Phật, qui mô khác trước
1576	Mạc	Sùng Khang thứ 11	Cây đèn gốm (đã mất)	Nói về việc công đức tu sửa chùa
1603	Lê Trung Hưng	Hoằng Định thứ 3	Bia Tam quan bi	Sửa Tam quan và tượng Phật
1628	Lê Trung Hưng	Vĩnh Tộ thứ 10	Bia Đại bi tự bi Thượng lương của Tiền đường	Sửa chữa, làm nền mới
1766	Lê Trung Hưng	Cảnh Hưng thứ 27	Biển gỗ chạm chữ đại tự Phật Tổ am	Biển gỗ ở Hậu cung
1782	Lê Trung Hưng	Cảnh Hưng thứ 44	Biển gỗ chạm chữ đại tự Phật Tổ am	Sửa bộ khung Hậu cung
1873 - 1876	Nguyễn	Tự Đức thứ 26 - 29	Bia Đại bi tự thiên gia bi ký (1911)	18 pho tượng La hán (đã mất) Tượng Thích Ca, Thánh tăng, Thổ địa, Văn thù, Phổ hiền Tượng Thiện tài, Long nữ, Thập điện Diêm Vương
1888	Nguyễn	Đồng Khánh thứ 3	Bia Đại bi tự thiên gia bi ký (1911)	Tu sửa Tiền đường, tượng 18 vị La hán
1899	Nguyễn	Thành Thái thứ 11	Câu đối	Xây Ngũ Không Môn
1900 - 1906	Nguyễn	Thành Thái thứ 12 - 18	Bia Đại bi tự thiên gia bi ký (1911)	Làm hai tượng A di đà và bốn tượng Quan âm, đại thế chí (1900) Xây nhà Tịnh đường (1903 - 1905) Xây Sắc đường Bồng lai, thay mới 25 cột gỗ (1906)
1908 - 1916	Nguyễn	Duy Tân thứ 2 - 10	Bia Đại bi tự thiên gia bi ký (1911) chuông đồng thượng lương	Đúc chuông (1908) Dựng bia Đại bi tự thiên gia bi ký (1911) Sửa tam quan (1916)
1923	Nguyễn	Khải Định thứ 8	Thượng lương, bờ nóc	sửa Tiền đường

Sang đầu thế kỉ XIX, chùa Bối Khê đã bị xuống cấp nặng nề. Năm 2004, Bộ Văn hóa và Thông tin, Uỷ ban nhân dân tỉnh Hà Tây phê duyệt "Dự án đầu tư bảo tồn, tu bổ, tôn tạo và phục hồi di tích chùa Bối Khê" do đơn vị tư vấn thiết kế là Văn phòng tư vấn và chuyển giao công nghệ xây dựng (Trường Đại học Kiến trúc Hà Nội) với tổng dự toán đầu tư hơn 13 tỷ đồng. Sở Văn hóa - Thông tin Hà Tây đã tổ chức khởi công bảo tồn, tu bổ lại chùa. Theo đó, hạng mục nhà Tổ, nhà Mẫu đã được dịch chuyển theo hướng Bắc; đồng thời di dời toàn bộ diện tích và cơ sở vật chất Trường Tiểu học Tam Hưng nằm ở phía trước bên phải Ngũ Không Môn để mở rộng khuôn viên và kè giếng hai bên sân trong ngôi chùa.[17][18]